Nederland in 1939-1940, vanaf de inval in Polen
drs. F.J.P. Berends
Neutraliteit
Met de Duitse inval in Polen op 1 september 1939 begon de Tweede Wereldoorlog. Hoe was nu de houding in Nederland tot en met mei 1940? Nederland was een democratie. Veel andere landen in Europa niet, bijvoorbeeld Duitsland, Italië, Spanje, Polen, Joegoslavië en Griekenland. De nieuwe regering was wat minder sterk dan eerdere regeringen. Dit was het kabinet-De Geer II (10 augustus 1939-3 september 1940), een centrum-links kabinet dat bestond uit ministers van RKSP, SDAP (voor het eerst in de regering), CHU, VDB, een ARP'er (zonder partijbinding) en twee partijlozen. Het kabinet-Colijn V was nog maar net gevallen. De ARP bleef buiten het kabinet. Jonkheer Dirk Jan de Geer was trouwens een pacifist. Op 13 mei 1940 weken koningin Wilhelmina en het kabinet-De Geer II, vanuit Hoek van Holland, op een Brits oorlogsschip, uit naar Groot-Brittannië. De Geer nu werd in 1947 veroordeeld wegens opzettelijke benadeling van de staat. Hij keerde namelijk, na zijn ontslag uit het kabinet, al in 1940 vanuit Groot-Brittannië terug naar Nederland. Dat werd als desertie beschouwd. De Geer werd opgevolgd door Pieter Sjoerds Gerbrandy (kabinetten-Gerbrandy I, II en III). Gerbrandy (ARP) was, tegen de zin van zijn partij, toegetreden tot het kabinet. Of De Geer na de Tweede Wereldoorlog een eerlijk strafproces heeft gehad of dat de veroordeling van De Geer toen terecht was, laat ik verder in het midden. De Geer ging dus terug naar Nederland, gewoon bezet door nazi-Duitsland. Dat is, naar mijn mening, toch niet sterk van hem geweest en was ook wel vervelend. De Duitsers konden hem, bijvoorbeeld, wel gebruiken als propaganda. Op 12 mei 1940 (!) heeft De Geer in het kabinet trouwens ook nog een capitulatie aan Duitsland voorgesteld. Dat is, naar mijn mening, ook niet sterk, al is het dan niet gebeurd.
De nieuwe regering begon net voor het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog. Het pacifistische element in het kabinet-De Geer II valt, naar mijn mening, toch wel wat op. Je hebt De Geer en verder de SDAP, in bijzonder het gebroken geweertje. Deze regering bleef aan in oorlogstijd, dus na 1 september 1939 en ook weer na 10 mei 1940. Dit aanblijven was blijkbaar geen probleem. Dus zonder de ARP (met 17 zetels) en/ of de LSP (met 4 zetels), al dan niet in wisselende combinaties. Het aanblijven van het kabinet-De Geer II in oorlogstijd valt, naar mijn mening, toch ook licht op. Nederland verklaarde zich weer neutraal en wilde dat ook blijven. Op 3 september 1939 verscheen de officiële Neutraliteitsproclamatie van de Nederlandse regering. Neutraliteit was blijkbaar de goede positie nog. Het Nederlandse leger werd wel gemobiliseerd, een kwart miljoen dienstplichtigen. Mobilisatie was natuurlijk ook aan de orde, lijkt me zo.
Groot-Brittannië en Frankrijk verklaarden Duitsland op 3 september 1939 de oorlog vanwege de inval in Polen. Zouden de geallieerden op 3 september al gedacht hebben aan Amerika en/ of de Sovjet-Unie als bondgenoot? Dat zou kunnen, al gaat het wat ver. Een andere vraag, opgeworpen door Winston Churchill in januari 1940, dus na de overgave van Polen, was wat er zou gebeuren met andere neutrale mogendheden, zoals bijvoorbeeld Nederland?1 De strategie van de geallieerden was trouwens in die tijd defensief.2 Loe de Jong over Nederland na de overwinning van Duitsland op Polen, "het leven ging door, men keek niet ver vooruit, men paste zich aan."3 Nederland, zo dacht men, zou wel neutraal blijven.4 Het was dus iets in Polen, dat zou dan met Nederland niet gebeuren. Het is toch anders gelopen.
Neutraal blijven was in 1939-1940 het belangrijkste voor Nederland. Ook het belangrijkste in Nederland. Het was daarom ook alleen alleen verdedigen, om het zo te zeggen. Verdediging tegen Duitsland of, in theorie, tegen Groot-Brittannië en Frankrijk. Als je een bondgenoot van de geallieerden zou worden, dan zou dat een aanval van Duitsland uitlokken. Groot-Brittannië en Frankrijk konden dan misschien ook geen effectieve hulp verlenen. Maar, die aanval van Duitsland komt waarschijnlijk toch wel, zou je ook kunnen zeggen. Dan kun je net zo goed een bondgenoot van de geallieerden worden, dat is mijn analyse. Dat is toch wat anders dan het neutraliteitsbeleid van Nederland in 1939-1940, waar ik trouwens verder niks over wil zeggen. Het neutraliteitsbeleid lag heel breed binnen de Nederlandse politiek en had op zich ook wel kunnen werken. Al gaat het om nazi-Duitsland! Wat nog wel een punt is naar mijn mening. Daar zou je weer meer rekening mee hebben kunnen houden! Duitsland ging met Polen, en waarschijnlijk ook na Polen, door met het veroveren van nieuwe gebieden. Dat was te veel voor de geallieerden, met andere woorden, dat moest stoppen. Dat is toch ook een belang van Nederland! Dat het zou stoppen bij Polen en zo waarschijnlijk niet aan Nederland zou toekomen. Dat had, naar mijn mening, wel iets meer aandacht kunnen krijgen in de Nederlandse politiek van toen.
Het gebroken geweertje
Het gebroken geweertje was een symbool voor pacifisme, voor anti-militarisme in Nederland en België tussen de Eerste Wereldoorlog en Tweede Wereldoorlog. Met name socialisten van de Sociaal-Democratische Arbeiderspartij (SDAP) droegen het speldje. De Sociaal-Democratische Arbeiderspartij was de sociaaldemocratische partij in die tijd (de SDAP bestond van 1894 tot en met 1946). De Eerste Wereldoorlog was de aanleiding voor deze pacifistische beweging.
Het gebroken geweertje? Meer het gebroken gebroken geweertje, dat is beter gezegd. Het gebroken geweertje, dat is het duidelijk niet, dat kun je wel zeggen na een Tweede Wereldoorlog. Dat kon je na de Eerste Wereldoorlog eigenlijk ook al wel zeggen. Wil je alleen op de wereld pacifist zijn? Zo werkt het natuurlijk niet. In Nederland en België dan wat en wat socialisten die pacifist waren. Alsof alleen socialisten het zijn. Dat was toen niet zo en dat is nu niet zo. Toen had je ook christelijk en liberaal (RKSP, ARP, CHU, SGP, VDB, LSP). Dat valt gewoon niet te negeren. Ook nu heb je het volgens mij niet alleen maar over het socialisme of de sociaaldemocratie. Je hebt natuurlijk ook de christendemocratie en het liberalisme.
CPN en NSB
De Communistische Partij van Nederland (CPN). Hoe was nu de houding van de CPN na het Molotov-Ribbentroppact van 23 augustus 1939? Dit was het niet-aanvalsverdrag tussen nazi-Duitsland en de Sovjet-Unie (tussen Hitler en Stalin). Het Molotov-Ribbentroppact "sloeg in als een bom en werd door de CPN als een meesterzet van Stalin beoordeeld. Het geloof in het communisme werd hierdoor voor menig partijlid zwaar op de proef gesteld."5 De CPN was dus op de hand van Stalin, maar nazi-Duitsland was zo toch eerder een bondgenoot. Voor 10 mei 1940 was er bij de CPN sprake van een voorbereiding op de illegaliteit en al op 15 mei werd door de partij besloten een illegale organisatie op te bouwen.
De Nationaal-Socialistische Beweging (NSB). Na 1 september 1939 "bepleitte de NSB voor Nederland strikte neutraliteit. Haar sympathie stond geheel aan de Duitse kant: zij verwachtte als resultaat van de oorlog een 'nieuw Europa' op nationaalsocialistische grondslag onder Duitse hegemonie."6 De NSB was voor nazi-Duitsland en daarom dus ook voor neutraliteit.
Mei 1940
Op 9 april 1940 vielen de Duitsers Denemarken en Noorwegen aan. Daarmee kwam er een eind aan een inactieve periode. Op 10 mei 1940 viel Duitsland, zonder oorlogsverklaring, Nederland binnen. Dat dit zou gebeuren werd op het laatst niet echt meer geloofd. Het Nederlandse leger was daarbij niet opgewassen tegen het Duitse leger. "Was het de slechte kwaliteit van het Nederlandse leger, waren het de vooroorlogse bezuinigingen op defensie, het gebrek aan training, dapperheid en doortastendheid van de Nederlandse soldaat? Of speelden er externe factoren zoals het Duitse materiële, technische en tactische overwicht, de unfaire en onwettige Duitse strijdmethoden dan wel het optreden van een vijfde colonne, kortom verraad en bedrog?"7
Het Duitse leger was een sterke tegenstander. Je kunt je wel verweren, maar niet winnen. Dat was volgens mij de situatie in mei 1940. Het Nederlandse leger heeft zich, ondanks problemen met uitrusting en opleiding, toch wel geweerd. Het was ook Blitzkrieg in Nederland. Dan hebben we het met name over het gebruik van tanks (in het Duits Panzer) en de inzet van de luchtmacht, de Duitse Luftwaffe, denk dan met name aan de Junkers Ju 87 Stuka duikbommenwerper. Waren er nu ook echt veel tanks bij de Duitse inval in Nederland betrokken? Dat was toch meer het geval in Frankrijk. De Luftwaffe werd wel dik ingezet in Nederland (Luftflotte 2). Er waren ook wel successen voor de Nederlanders. Kornwerderzand, Scherpenzeel en de gevechten tegen de Duitse luchtlandingstroepen (in het Duits Fallschirmjäger) bij Den Haag. Verder, op de Grebbeberg en bij Moerdijk, bijvoorbeeld, bood het Nederlandse leger wat weerstand. De Luftwaffe schakelde in mei 1940 in feite het gehele Nederlandse luchtwapen uit en verloor zelf ruim 500 toestellen.
Hulp van betekenis van Britten en Fransen bij de verdediging van Nederland na 10 mei was niet echt mogelijk door de slag om Frankrijk. Een snelle bevrijding van Nederland, door Britten en Fransen, na 15 mei was na de evacuatie uit Duinkerken (26 mei-4 juni) en vervolgens de overgave van Frankrijk niet meer aan de orde. De Nederlandse marine, ten slotte, was op zich nog wel tegen haar taak opgewassen. De Duitse druk op de Nederlandse marine was ook niet zo groot tot en met 15 mei 1940. De marine en ook de handelsvloot gingen, na 15 mei, door aan geallieerde zijde. Je kunt daarbij verder ook nog aan de verdediging van Nederlands-Indië denken.
Er kwamen in mei 1940 ongeveer 2.300 Nederlandse militairen, 1.500 burgers en bijna 2.000 Duitse militairen om.
Het bombardement op Rotterdam van 14 mei 1940
We moeten kijken naar de positie van het Nederlandse leger in mei 1940 voor het bombardement. Was het bombardement op Rotterdam nodig? Dat is als het Nederlandse leger in mei 1940 het nog voldoende hield tegen het Duitse leger of als de strijd nog te lang zou duren. Dat was, in het eerste geval, toch niet echt zo. De strijd had, en dat is dus in het tweede geval, niet veel te lang, maar misschien iets te lang geduurd. Het bombardement was daarmee wel een mogelijkheid. Nodig was het toch niet. Verder wilde het Duitse leger de bruggen over het Hollands Diep (Moerdijk), de Oude Maas (Dordrecht) en de Nieuwe Maas (Rotterdam) in handen krijgen. Dan zouden de Duitsers ook via België naar Frankrijk kunnen doorstoten. De strijd om de brug over de Nieuwe Maas duurde de Duitsers echter te lang. Rotterdam werd gebombardeerd op 14 mei 1940 en grotendeels verwoest. Het aantal slachtoffers in de stad lag tussen de 600 en 900. Het bombardement zou trouwens door een communicatiefout na de overgave van Rotterdam toch zijn uitgevoerd. Maar waarom zou je dat geloven? Dan gaat het niet om Nederland, maar alleen om Rotterdam en dat zal, naar mijn mening, zeker niet het geval zijn geweest. De Duitsers was het natuurlijk niet alleen om de stad te doen.
Kun je Rotterdam bombarderen? Met het bombardement op deze stad kon Nederland niet goed omgaan, dat is mijn analyse. Eigenlijk is dat vanuit Duits perspectief gezien. Nederland kon zich in de lucht eigenlijk niet meer goed verdedigen tegen Duitse bombardementen. De Duitsers hadden de superioriteit in de lucht. Dat kan, naar mijn mening, op zich eens. Op 10 mei had Nederland toch 29 Fokker D. XXI gevechtsvliegtuigen en 23 Fokker G. 1 gevechtsvliegtuigen, die ook in gevecht zijn geweest met de Luftwaffe. Deze Fokkers waren allemaal recent in dienst. Zonder luchtmacht ga je het dan waarschijnlijk wel verliezen, wat ook is gebeurd. Nederland moet zich zo, omdat het vaker kan gebeuren, eigenlijk wel overgeven. Is dat nu wel of niet te hard? Rotterdam is, ten eerste, een burgerdoel. Nederland heeft zich, ten tweede, wel overgegeven op 15 mei 1940. Dus, door het bombardement op Rotterdam heeft Nederland zich overgegeven. Burgerdoelen mogen dan niet? Het gebeurt, dat is mijn mening. Het gebeurt ook wel degelijk. Berlijn, Keulen, Hamburg, Münster, Neurenberg, Dresden, allemaal gebombardeerd. Daar hoor je niks over. Dat is niet te hard. Wat kun je nog meer van het bombardement zeggen? Dat het niet had mogen gebeuren. Dat is op zich een acceptabele mening. Het een terreurbombardement noemen? Dat kan dan op zich, maar het is, naar mijn mening, niet alleen terreur.
De Duitse bezetting van Nederland begon na de overgave op 15 mei.
Welke lessen zijn uit deze periode te trekken?
1. Het samen met anderen doen (VN, NAVO). De landmacht hoeft het dan ook niet alleen te doen.
2. Je kunt niet zonder luchtmacht. De luchtmacht ben je gewoon nodig (F-104 Starfighter, F-16 Fighting Falcon, F-35 Lightning II). Let op de laatste! De F-35 Lightning II dus. Let eens op de discussie rondom de vervanging van de F-16 Fighting Falcon door de F-35 Lightning II. Wie hebben daar in het Nederlandse parlement eens tegengestemd? Blijkbaar hebben die geen luchtmacht nodig.
3. We hebben dan een marine, wat goed is. Een marine met wat schepen van enige kwaliteit. Wel wat schepen, dat is het eerste. Wel van enige kwaliteit, dat is het tweede.
1 Loe de Jong, Het Koninkrijk der Nederlanden tijdens de Tweede Wereldoorlog, Deel 2 Neutraal ('s-Gravenhage 1969) 143.
2 Loe de Jong, Het Koninkrijk der Nederlanden tijdens de Tweede Wereldoorlog, Deel 2 Neutraal ('s-Gravenhage 1969) 146.
3 Loe de Jong, Het Koninkrijk der Nederlanden tijdens de Tweede Wereldoorlog, Deel 2 Neutraal ('s-Gravenhage 1969) 57.
4 Loe de Jong, Het Koninkrijk der Nederlanden tijdens de Tweede Wereldoorlog, Deel 2 Neutraal ('s-Gravenhage 1969) 58.
5 Wikipedia (https://nl.wikipedia.org/wiki/Communistische_Partij_van_Nederland)
6 Wikipedia (https://nl.wikipedia.org/wiki/Nationaal-Socialistische_Beweging)
7 Koninklijke Bibliotheek (https://www.kb.nl/themas/geschiedenis-en-cultuur/tweede-wereldoorlog/meidagen-1940)
© 2020 F.J.P. Berends
Maak jouw eigen website met JouwWeb